શું છે ફ્લેશ ફ્લડ? હિમાચલમાં તબાહી મચાવનાર આ પુર અન્યોની તુલનાએ વધારે ખતરનાક

નવી દિલ્હી : દેશના પહાડી વિસ્તારોમાં ચોમાસું તબાહી મચાવી રહ્યું છે. હિમાચલમાં અચાનક પૂરના કારણે જાનમાલનું નુકસાન પણ થયું હતું. ઘણા પ્રવાસીઓ હજુ પણ રસ્તામાં અટવાયા છે. ફ્લેશ ફ્લડ એ પૂરની સૌથી ખતરનાક શ્રેણી માનવામાં આવે છે, જે મહત્તમ 6 કલાકની અંદર આવે છે અને વિનાશ સર્જે છે. ઘણીવાર નિષ્ણાતો પણ તેના આગમનની આગાહી કરી શકતા નથી. કાળઝાળ ગરમી બાદ વરસાદે રાહત આપી છે, પરંતુ પહાડી વિસ્તારો, ખાસ કરીને હિમાચલ પ્રદેશની હાલત ખરાબ છે. વહેતી નદીઓ અને લેન્ડ સ્લાઇડને કારણે ઘણા લોકોના મોત થયા છે. ઘણા લોકો હજુ પણ ગુમ છે પરંતુ અત્યારે સૌથી મોટો ભય અચાનક પૂરના કારણે છે. તેનાથી બચવા માટે રાજ્યના ઘણા રસ્તાઓ બંધ કરી દેવામાં આવ્યા હતા. દર વર્ષે વરસાદ દરમિયાન આવી સ્થિતિ સર્જાય છે. તૈયારીઓ અટવાયેલી રહે છે અને પૂરને કારણે જાન-માલનું નુકસાન થતું રહે છે.

ફ્લશ ફ્લડ શું છે અને તે શા માટે થાય છે?
આ એક પ્રકારનું પૂર છે જે અચાનક આવે છે. તેને પ્લુવિયલ ફ્લડ પણ કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે હવામાન વિભાગ કે નિષ્ણાતો ક્યારે અને ક્યાં આવશે તેની આગાહી કરી શકતા નથી. અચાનક પૂર માત્ર પહાડી સ્થળોએ જ આવતું નથી, જ્યાં ભારે વરસાદ હોય છે, પરંતુ સૂકી જગ્યાએ પણ તેના આગમનનો ભય રહે છે. વાસ્તવમાં આ ઘટના ત્યારે બને છે જ્યારે જમીન પાણીને શોષી શકતી નથી. તે ઉજ્જડ વિસ્તારોમાં પણ થઈ શકે છે, જો કોઈ જગ્યાએ ઘણો વરસાદ પડ્યો હોય અને તે સતત વરસાદ ચાલુ રહે તો જમીન વધારાનું પાણી શોષી શકતી નથી. આવી સ્થિતિમાં પાણી પૂરનું રૂપ ધારણ કરે છે. જે વિસ્તારોમાં દુષ્કાળગ્રસ્ત છે ત્યાં પણ અચાનક પૂર જોવા મળી શકે છે. આવા સ્થળોની માટી ખૂબ જ કઠણ બની ગઈ છે અને વરસાદ પડે ત્યારે પાણી શોષાતું નથી. પછી પાણીનું સ્તર તબાહીનું કારણ બને છે. મેદાનો પર, દુષ્કાળગ્રસ્ત વિસ્તારોમાં પણ અચાનક પૂર આવી શકે છે.

જ્યાં નદી સાંકડી હોય અને નજીકમાં રસ્તાઓ બાંધવામાં આવ્યા હોય ત્યાં પૂર આવવું સામાન્ય છે કારણ કે ભારે વરસાદ પછી નદીના પાણીમાં વધારો થાય છે અને કોંક્રીટ પાણીને શોષી શકતું નથી, તેથી રસ્તાઓ તરત જ વહેવા માંડે છે. વાદળ ફાટવાને કારણે અચાનક પાણી પડવાથી અચાનક પૂર આવે છે. હાલ આ હિમાચલમાં જોવા મળી રહ્યું છે.

ભારતમાં અચાનક પૂર કેટલું સામાન્ય છે?
કેદારનાથ દુર્ઘટના ઘણાને યાદ હશે! ઉત્તરાખંડમાં 13 જૂનના રોજ સતત વરસાદ પડી રહ્યો હતો. જે દરમિયાન ચૌરાબારી ગ્લેશિયર પીગળ્યું હતું અને મંદાકિની નદીનું પાણીનું સ્તર એટલું વધી ગયું હતું કે તેણે કેદારનાથ ખીણને ઘેરી લીધી હતી. આ પછી, વિનાશએ 5 હજારથી વધુ લોકોના જીવ લીધા અને હજારો લોકો ગુમ થયા. પછીના દિવસોમાં, અહીં અને ત્યાં મૃતદેહો મળી આવતાં રહ્યાં. વર્ષ 2018માં કેરળમાં આવા જ પૂરમાં લગભગ 500 લોકોના મોત થયા હતા. ગયા વર્ષે જુલાઈમાં હિમાચલમાં અચાનક પૂરના કારણે ઘણું નુકસાન થયું હતું. દેશના ઘણા વિસ્તારો દર વર્ષે પૂરથી પ્રભાવિત થાય છે. જ્યારે બરફ પીગળે અથવા નદીઓના જળસ્તર વધે ત્યારે જે પૂર આવે છે તેને ફ્લુવિયલ અથવા નદીનું પૂર કહેવામાં આવે છે. જેના કારણે વારંવાર ડેમ તૂટે છે અને જાન-માલનું મોટું નુકસાન થાય છે. પરંતુ રાહતની વાત એ છે કે આવા પૂરની આગાહી સમયસર સારી રીતે કરી શકાય છે. પાણીના સ્તરમાં વધારો કરવાના ઘણા સ્તરો છે. પાણી ડેન્જર ઝોનમાં પહોંચતાની સાથે જ એલર્ટ જારી કરવામાં આવે છે અને દરિયાકાંઠાના વિસ્તારોને ખાલી કરાવવામાં આવે છે. જો કે, આ પૂર પર્વતીય વિસ્તારોમાં ખૂબ જ ખતરનાક બની જાય છે. દરિયાકાંઠાના પૂર પણ સામાન્ય છે. પૂર દરિયાઈ વિસ્તારોમાં પણ આવે છે અને ભારે વિનાશ સર્જે છે. તેને કોસ્ટલ ફ્લડ કહેવામાં આવે છે. તેને વરસાદ સાથે ઓછો અને પવન સાથે વધુ સંબંધ છે.

જ્યારે તોફાની પવન ફૂંકાય છે, ત્યારે પાણીનો પ્રવાહ ખૂબ જ વધી જાય છે અને દરિયાકાંઠાના પૂરના બનાવો બને છે. આ વારંવાર વાવાઝોડા અથવા ટાયફૂન દરમિયાન થાય છે. દરિયાકાંઠાના પૂરની પણ અગાઉથી આગાહી કરવામાં આવે છે અને એલર્ટ જારી કરવામાં આવે છે. હવામાનશાસ્ત્રીઓ પવનના પ્રવાહના આધારે કહી શકે છે કે તે કેટલું જોખમી હોઈ શકે છે. જોકે આમાં પણ ભૂલો થાય છે. ઉદાહરણ તરીકે, ડિસેમ્બર 2004માં આવેલી સુનામીને લઈએ તો કોઈએ તેની ધારણા પણ કરી ન હતી અને ઘણા દેશોના દરિયાની આસપાસ તેણે વેરેલો વિનાશ અવર્ણનીય છે. નદીના પૂરની આગાહી મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં સચોટ હોય છે.

આ દેશ પૂર નિયંત્રણમાં નંબર 1 છે.
નેધરલેન્ડ પુર નિયંત્રણ મામલે ટોચ પર છે. આ ડચ દેશમાં પચાસના દાયકામાં ભારે પૂર આવ્યું હતું. ત્યારપછી લગભગ 600 ચોરસ માઈલ સંપૂર્ણપણે પાણીમાં ડૂબી ગયો હતો, જેમાં 1800થી વધુ લોકોના મોત થયા હતા. અન્ય ઘણા યુરોપિયન દેશો પણ પૂરથી પ્રભાવિત થયા હતા, પરંતુ નેધરલેન્ડની મોટી વસ્તી દરિયાકિનારાની નજીક સ્થાયી હોવાથી, તેને સૌથી વધુ નુકસાન થયું હતું. ત્યારથી પૂર નિયંત્રણ પ્રણાલી પર ઘણું કામ કરવામાં આવ્યું હતું. નવી પદ્ધતિઓનો વિચાર કરવામાં આવ્યો હતો. જેથી દરિયાનું પાણી સપાટીથી ઉપર જાય ત્યારે તેટલું નુકસાન ન કરે. ત્યાં તરતા મકાનો બનાવવામાં આવી રહ્યા છે. તેમનો આધાર સિમેન્ટનો છે પરંતુ અંદર સ્ટાયરોફોમથી ભરેલો છે, જેથી તે પાણીમાં તરતા રહે છે.આ ઉપરાંત વોટર ડાયવર્ઝન સિસ્ટમ પણ બનાવવામાં આવી છે. જે વધારાના પાણીને બીજી દિશામાં વાળે છે. બાદમાં ઘણા યુરોપિયન દેશોએ પણ આ પેટર્નને અનુસરવાનું શરૂ કર્યું.